Texts
Return to review | Return to list
Tverinkariela – vanhan Korela-rahvahan kielen lämbymärandane okša
history
April 21, 2024 in 12:16 Ирина Новак
- created the text
- created the text: Karielazet Tverin mualla Nygyhizet tverinkarielazet ollah vanhan Korela-rahvahan jatkojina. 16.–17. vuožišadoina švedoin i hormin välizin voinin tuačči karielazin eländä kodimualla (Luadogan järven lašku- i vilurannoilla) lieni vesʼma jygie da hyö ruvettih uidimah pagoh Veniällä: nygyhizin Karielan Tažavallan, Leningradan, Novgorodan da Tverin oblastiloin mualoilla. Puattih šuurista vedoloista, vierahazešta vierošta, nälläštä, voinašta. Šillozie bumuagoida myöt’ Tverin rahvahattomilla mualoilla tuli elämäh enämbi 26 tuhattua karielasʼtʼa. Monet kodimuašta uidinnuot karielazet perehet moničči muutettih eländäpaikkua. Erähät tuldih Ylä-Volgalla Vienan Karielašta da Keški-Karielašta vašta 17. vuožišuan lopušša. Karielazie Tverin mualla lizäydy vielä i 18. vuožišuan allušša, šillozen voinan jälgeh. Šielä karielazie vuotettih valmehet talot, ruattuot muat, muakunnalizet olʼgotat da miirnoi eländä. Žentän Tverin mua väliän lieni karielazilla varoin uudena kodimuana, kumbazella 19. vuožišuan allušša stihoinlad’d’uaja Fjodor Glinka ando Tverin Kariela -nimen. Uuvešša eländäkohašša karielazilla oli hyvä eliä. Tädä ožutetah 19.–20. vuožišavoin rahvahanluvennoin luvut. Vuodena 1834 šielä eli 83 tuhattua karielas’t’a, vuodena 1932 enämbi 150 tuhattua (ših aigah Karielan Tažavallašša eli 109 tuhattua karielas’t’a). 20. vuožišuan keškipuolella tverinkarielazin miärä rubei puolenomah istorijallizin tapahtumin tuačči. Vuuvekši 1989 jäi 23,3 tuhattua tverinkarielas’t’a, a vuuvekši 2002 – 14,6 tuhattua. Jälgimmäs’t’ä Veniän rahvahanluvendua myöt’ Tverin mualla eläy läššä 7,4 tuhattua karielasʼtʼa. Jälgimmäzinä vuožikymmeninä yheštä rahvahanluvennašta toizeh šuate tämä lugu kakšičči puolenou, žentäh voiččou huavata nygyhis’t’a luguo: 3–4 tuhattua. Noužova rahvahanluvenda ožuttau oigiet luvut. Enämbi karielazie Tverin mualla eläy Lihoslavl’an, Spiirovan, Maksuatihan, Ruameškoin da vielä Ves’jegonskan rannoissa. Tverinakarielazin kieli ennein da nyt Tverinkarielazet paissah varžinaiskarielakši, niin kuin i Karielan Tažavallan vilurannašša da keškirannašša eläjät karielazet. Varžinaiskarielašša on kakši šuurda paginoin gruppua: vilurandazet paginat da lämbymärandazet paginat. Tverin mualla eläjin karielazin pagina on lämbymärandakarielua. Nämä ollah Tolmačun, Ves’jegonskan da D’joržan paginat, kumbazin fonetikkasistiemat vähäzeldi erotah toine toizešta. Tolmačun karielazet šanotah muamo, kežä, istuo, yö, vielä, pieluš, Vesʼjegonskan – mi̮amo, kezä, ištuo, yö, vielä, pieluš, a Dʼoržan – muam, kež, istu, yä, viäl’, pialuš. Morfologini sistiema da šanašto ollah yhenmuozet. Jälgimmäzin vuožikymmenin aigah tverinkarielah on tullun ylen äijä veniäläzie šanoida. 19. vuožišuan loppupuolella Ylä-Volgalla eläjät karielazet paistih enämbi karielua. Ka 20. vuožišuan algupuolella hyö ruvettih muuttuočomah kahenkieliziksi. Vielä 1950–60-vuožina školah lähtennyöt lapšet ei maltettu hormua. Ka muamonkieli ših aigah monissa školissa oli kielletty. Nygyhizet tverinkarielazet muissuttelah: – Omašša pereheššä pagizima nagole karielakši, kaikin šubi karielakši i pagizima. Potomu što oldih karielattena kaikki roditel’at i buabot i kaikin karielat. I vobšče miän tämä randa oli kaikin karielazet. ... No jo konža školašša opaštuma, jo myö kaikki veniäläzekse olima, venakokši pagizima. ... Šanottih, što pidäy paissa veniäläkši. ... A koissa myö pagizima karielakši. ... Toizinke lapšinke kyläššä tože, kaikin karielazet olima. Daže oldih venakot meilä i vs’o ravno hyö karielakši opaššuttih, mienke paistih karielakši… (Anna Dobr’akova, 1946–2020, Leža, Spiirovan randa, 2020.) – Meilä oli pereheššä nellä läšta... I kaikin myö pagizima karielakši, žentäh što baba meilä ei mahtan paissa hormiksi. I myö hänenke pagizima karielakši. Hiän meidä školah šuat kažvatti. ... A školah konža läksimä, niin šielä pidi paissa hormiksi. (Nina Bel’akova, š. 1953, Tolmačču, Lihoslavl’an randa, 2020.) – Ennein školašša ei voinun karielakši paissa. Ka viidumaidih, da? ... Ka, mie tiälä Tuučovalla opaššuin, niin: ”Elgiä paiskua školašša karielakši! Koissa paiskua, pihalla vilä daže paiskua, a školašša elgiä paiskua!” (Nikolai Bul’bukov, š. 1956, Tuučova, Ruameškoin randa, 2021). 1970–80-vuožina perehissä jo enämbi ruvettih hormiksi pagizomah: – Mie školah läksin, niin mie veniäläkši jo pagizin hyvin. ... Nu ka, televizorat jo olgih, konža myö šyndymä, niin veniäläkši jo hyvin pagizima. (Tat’t’ana Dobr’akova, š. 1965, Šalo, Spiirovan randa, 2020.) Äijäldi eländä karielazissa kylissä rubei muuttuačomah 1990–2000-vuožina, konža oldih šalvattu kolhozat da nuoriz’o rubei uidimah linnoih. Monet kylät ynnäh šammuttih, toizissa jäi vähä eläjie: – A nyt jo kylissä i narodua nikedä ev. Kylä iče kuolou miän yheššä. (Marija Filippova, š. 1947, Gorn’a, Spiirovan randa, 2020.) – Pavlova oli šuuri kylä, šuuri – 75 kodie. A nytten jo vain jiädih jället näistä kodiloista. Ylen vähä kodie jäi. ... On vain kolme perehtä, kumbazet jiähäh talvekši elämäh. ... (Klara Višeslavceva, š. 1944, Pavlova, Lihoslavl’an randa, 2020.) – Dubniha nyt on pieni kylä. Talvekši jiäy vain kolme taluo. (Vasilii Berilov, š. 1972, Tolmačču, Lihoslavl’an randa, 2020.) – Kyläššä rahvašta vähä ynnän, rahvašta vähä. Paissa karielakši eu kellä. (Antonina Suvorova, š. 1952, Nikol’skoi, Ruameškoin randa, 2021.) Kylinke hil’l’akkazeh šambuu i karielan kieli. Täh aigah vain kolmanneš čuasti tverinkarielazista pagizou karielakši. Vuodena 2010 pagizijin lugu oli läššä 3 tuhattua mieštä. Täh aigah voit olla läššä puolitoista tuhattua. Nämä ollah vanhembua polvie ristikanžat. Keški-igähizillä karielazilla muamonkielenä on jo veniälä, ka monet heistä maltetah karielua. Lapšet ei paissa, ei i malteta: – Pagautat, niin miun lapšet paissah karielakši. A niin bol’eje hormiksi. No maltetah kaikki. (Vladimir Ignat’jev, š. 1966, Čökkelie, Spiirovan randa, 2020.) – Karielakši nyt paissah vähän, i lapšet ei tietä nimidä... Ev nuoriz’uo kyläššä. Kaikki uijittih linnah... (Galina Piskunova, š. 1941, Puasinkoi, Spiirovan randa, 2020.) – A nyt vot tullah, hormiksi i paissah. No poijat jo i karielakši maltetah, poijat. A bunukat jo karielan kieldä ei primitä. (Vasilii Berdin, š. 1930, Šolomča, Ruameškoin randa, 2021.) – Miula kakši poigua. Maltetah kaikki, vain ei šanota. Šanotah koje-kak. Vot vanhembi šanou: ”Aštukkua šyömäh!” No maltetah kaikki. Mie mammanke, muissan, šanon: ”Mama, davai pagizemma, štobi hyö ei maltettais’.” A hyö ruvetah nagramah, što kaikki kiännökšen miula i šanotah. A myö mammanke rubiemma nagramah. Ka, peitä heistä! Et nimidä peitä, kaikki maltetah. ... Nuoret, kumbazet täššä eletäh, konešno, maltetah. Vot paissa ei paissa, a maltua maltetah. Täššä vunukkane ka tämä Kol’an, hiän Tverissä tože eläy, hiän šanou: ”Mie maltan karielakši!” Mie lau: ”Moločča!” Potomu što diedo aivis’ pagizou karielakši. Hänellä kakšitoista vuotta on. (Valentina Romanenko, š. 1959, Šolomča, Ruameškoin randa, 2021.) – Miun vanhembi tytär mahtau paissa karielakši, keškimmäne vain maltau, a nuorembi nimidä. (Valentina Timofejeva, š. 1952, Šolomča, Ruameškoin randa, 2021.) Tverin oblastin karielazissa kylissä täh aigah vielä kuulou karielane pagina: pihalla, laukašša, kodiloin ikkunoista. Nygyhizet karielazet ei huijuštuačeta omie juurie: – Myö tahoma ožuttua toizilla, što pahane karielane, da kakši kieldä tiedäy. (Klara Višeslavceva, š. 1944, Pavlova, Lihoslavl’an randa, 2020.) – Myö pagizemma nagolo karielakši. I koissa pagizemma karielakši. ... Poiga i nyt. Toko tulou kodih, niin pagizou karielakši, i laulau karielakši... A niin koissa kaikki karielakši, mižikankena karielakši. ... No kaikki kyläššä, myö pagizemma kaikinke vain karielakši. I myö kuinellou ennen i stesn’aičičima. Toko linnah lähemmä, niin ka mužikanke, niin že haukkuu toko nagolo: ”Pagize veniäläkši! Midä pagizet karielakši?” A nyttena jo i ajalemma, niin emmä stesn’aičičemma omua kieldä i pagizemma karielakši. Jo emmä varaja, što ei ole i huigie... (Tat’t’ana Dobr’akova, š. 1965, Šalo, Spiirovan randa, 2020.) – Mie šuačen ves’ma karielan kieldä. I šuačen paissa, i missä vain voit paissa karielakši, pagizen nagolo karielakši. A ennein ei annettu paissa, niin. Kaikki oli šammutettu. ... (Galina Piskunova, š. 1941, Puasinkoi, Spiirovan randa, 2020.) – Pravnukkua ka mie opaššan, ka en tiijä šuaugo opaštua. Tämä karielan kieli nikellä ei mešai, nikellä. Kahta kieldä tiijät, niin šanotah: Hyväne horma, a yksi kieli vain tiedäy; pahane karielane, a kahella kielellä pagizou. ... Štobi kieli eläis’, pidäy norizuo opaštua, štobi tiettäis’ karielan kieldä i tiettäis’ omat juurettena, mistä oldu lähtennyöt karielat. (Raisa Ovčinnikova, š. 1943, Kozlova, Spiirovan randa, 2020.) – Poijanke pagizemma karielakši, ka Tverissä nuorembi eläy, niin i po telefonu pagizemma karielakši. ... Ei hävie karielan kieli. Rubieu elämäh. Omalla kielellä vielä kebiembi meilä paissa, čem hormiksi. (Anna Bul’bukova, š. 1937, Tuučova, Ruameškoin randa, 2021.) – Eglein nämä vunukat šanotah: ”Buabo, opašša meidä karielakši pagizomah!”. ... Et unoha omua kieldä, nikonža et unoha. ... Mie i duumaičen omalla kielellä. Rubien vielä horman kielellä! A kuin horman kielellä duumaija? ... On hiän paha kieli mingo? Karielan kieli on šoma! (Valentina Timofejeva, š. 1952, Šolomča, Ruameškoin randa, 2021.) Tverinkarielan kielen tiijuššanda Veniälän kielen- da kanžointiijuštajat tutuššuttih tverinkarielah 18. vuožišadana. Peter Pallasan Kaikin kielilöin da piämurdehin sravnindašanakniigašša (1787–1789) on varžinaskarielua. Šanaššon tiijuššanda ožuttau, što tämä voiččou olla tverinkarielua, niin kuin i šanašto vuodena 1889 painetuošša Albert Starčevskin veniälä-karielazešta šanakniigašta. 1930-vuožina trevinkarielas’t’a šanaštuo kerättih Kalininan opaštajin instituutan kielen da literaturan kafedran ruadajat da opaštujat. 1950-vuožiloista šuat jogo vuoži Tverin Karielašša käydih Veniälän tiedoakademijan Karielan tiedokeškukšen Kielen, literatuuran da istorijan instituutan kielentiijuštajat Petroskoista, ohjuajana oli Grigorii Makarov. Tämä keriändäruado jatkuu i tänäpiänä. Instituutan iäneharkissošša on läššä 100 čuasuo tverinkarielas’t’a paginua 70 kyläštä. Tämän šuuren ruavon tulokšena on Aleksandra Punžinan Karielan kielen šanakniiga (1994), kumbazeh on pandu läššä 15 tuhattua Tolmačun da Vesjegonskan murgehin šanua. Kaikki kolme tverinkarielas’t’a murrehta (läššä 1,5 šanua jogohizella murdehella) ollah ožutettu i Karielan, vepšän da saamen murdehin šanakniigašša (2007). Yhteh aigah instituutan tiedomiehet Aleksandr Beljakov, Grigorii Mararov, Aleksandra Punžina tiijuššettih tverinkarielas’t’a paginua. On kirjutettu moni kniigua, käzikirjutušta da tiedostat’jua. Tverinkarielazet murdehet ollah otettu yhteh Karielan kielen murrehatlassah (1997), kumbazen alguhpanijana oli Dmitrii Bubrih. Kaikki atlassan tverinkarielazen čuastin kartat luadi tiijuštaja Aleksandra Punžina. Tänäpiänä tädä ruaduo jatotah nuoret tiijuštajat. Tverinkarielazet murdehet da normittu kieli tekstoina da šanaštoina ollah pandu Karielan da vepšän kielilöin avattuh korpussah. 19.–20. vuožišuadoina tverinkarielazin paginua, šanašuo da kanšanrunohutta kerättih šuomelazet tiijuštajat Daniel Europaeus, Theodor Schwindt, Kustaa Karjalainen, Viktori Alava, Juho Kujola. Tämä ruado jatko 20. vuožišuan loppupuolella. Šuomelane kielentiijuštaja Pertti Virtaranta vuuvešta 1957 vuodeh 1995 šuate mončči kävi Tverin Karielašša tutkimušmatoissa. Hänen šuuren da tärgien ruavon tulokšena ollah monet kniigat, paginoin iäneharhiva da filmat. Tverin Karielašša poimittu šanašto on pandu kuuvenčuastizeh Karielan kielen šanakniigah (1968–2005). Täh aigah šuomelazet kielentiijuštajat jatotah tverinkarielan tiijuššandua. Karielan kielen tiijušannan keššykšenä on Itä-Šuomen universitietta (Jovenšuušša). Universitietan ruadajat käyväh tutkimušmatoissa Tverin Karielašša. 20. vuožišuan keškipuolella tverinkarielua ruvettih tiijuštamah i virolazet tiedomiehet. Vesjegonskan da Djoržan karielazin luona poimimašša kielimaterialua käydih Paola Palmeos, Jaan Õispuu, Tiit Kukk. Hiän ruavon tulokšena ollah monet tutkimukšet da paginoin kniigat. Tverinkariela kirjakielenä Tverinkarielazilla on oma kirjakieli. Enžimmäne kniiga tverinkarielakši viidi vuodena 1820. Že oli Jevangelin Matfeista kiännöš. Tekstan kiännettih papit Riigo Vvedenskii da Matti Zolotinskii. Vuodena 1887 viidi karielas’-veliäläni bukvari, kumbazen kirjutti Tolmačun opaštaja Anastasija Tolmačevskaja. Enžimmäne karielan kielen normittu varianta oli luajituu 1930-vuožilla tverinkarielazilla varoin. Ših aigah oli painettu äijä kniigoida, oldih omat lehet, školissa opaššettih karielan kielellä. Vuodena 1939 tämä ruado oli lopetettu da kielen opaššanda kielletty. Puoli vuožišadua proidihuoh vihmakuušša vuodena 1990 Tverissä oli pietty tverinkarielazen rahvahan keravo, kumbazen jälgeh Ylä-Volgalla uuveštah ruvettih kirjuttamah karielankielizie kniigoida da pidämäh karielan kielen urokkoida školissa. Normitun kielen variantan peryššäkši oli otettu Tolmačun pagina. Kolmenkymmen vuuven aigah viidi äijä kniigoida: bukvari, luvendakniigat, opaššundakniidat, kielioppi. Tverinkarielazin keššeššä ollah omat kirjuttajat da stihoinlad’d’uajat: Mihail Orlov, Nikolai Balakirev, Stanislav Tarasov, L’udmila Barhatova, Klavdija Vinogradova, Galina Piskunova da muut. Moni vuotta viidi oma Karielan šana -lehti. Vuuvešta 2017 ruadau kielikomissi, kumbazeh ollah kerätty kielentiijuštajat da opaštajat. 1990–2000 vuožina karielan kieldä opaššettih monissa školissa. Opaštajie varuššettih Lihoslavl’an opaštajaučiliščašša da Tverin universitietašša. Tänäpiänä oblastissa on vain kakši školua da kakši päiväkodie, kumbazissa lapšiloida opaššetah karielan kieleh. Aiguhizilla varoin monissa linnoissa da šuuremmissa kylissä ruatah kursat, kumbazih voijah tulla kaikin, ket tahotah. Tverinkarielan kieldä voit opastuo i internetan kuautti. Kursin opaštujin lugu jogo vuoži kažvau, žentäh kuin täh aigah movašša on tiijuštua omat juuret. Täššä ruavošša äijäldi autetah tämänmuozet etnofestival’at, kuin ”Oma randa” Kozlovalla Spiirovan rannalla, ”Kalitka” Tolmačušša da ”Kegrin päivä” Stuanušša Lihoslavl’an rannalla. Tärgiedä ruaduo luajitah bibl’otekat da Karielane kanžalline muzeja Lihoslavl’ašša. Šuurena abuna karielan kielen opaštujilla dai opaštajilla varoin täh aigah on internetta, kumbazešta voit löydiä kniigat, kielimaterialat, on-line šanakniigat. Vuuvešta 2020 testoijah Tverinkarielan šanakniigan beta-versijua. Šanakniigah on pandu läššä 3 tuhattua šanua. Jogohine on kiännetty šuomekši da karielakši. Voiččou kuunnella kuin pidäy oigieh iändiä jogohis’t’a šanua. Noužovalla aijalla nimi- da aziešanoilla lizävökši pannah hiän kaikki muuvot. Šygyžynä 2021 valmehena lieni i toine on-line šanakniiga, kumbazen peryštänä on Aleksandra Punžinan Karielan kielen šanakniiga (1994). Lopukši Karielazin da karielakši pagizijin lugu Ylä-Volgalla puolenou vuuvešta vuodeh. Ka šielä on ruattu šuuri ruado, štobi šäilyttiä karielan kieldä da karielazin kul’tuurua. Tämä ruado tuou omie tulokšie. Karielazet ei enämbi huijuštuačeta omie juuriloida, kuin že oli vielä 2000-vuožiloin alušša. Hyö ollah ylbiet šiidä, što ollah kahenkielizet. Jogo vuotta kažvau kursin opaštujin, karielankielizin kniigojen da internettaresursojen lugu. Jo monet tiijetäh, što Moskovan da Pietarin keššellä on erimuone Kariela – Tverin Kariela – vanhan Korela-rahvahan lämbymärandane okša. Himottais uškuo, što tämä okša rubieu ielleh lehteytymäh da tuomah marjoja.