Texts

Return to review | Return to list

Karjalazen perehen erähät eloksen tavat

history

September 23, 2024 in 15:16 Нина Шибанова

• changed the title
  from Karjalazen perehen erähät eloksen tavat. 1
  to Karjalazen perehen erähät eloksen tavat

September 19, 2024 in 14:35 Нина Шибанова

• created the comments: Kiändi Natalja Sinickaja

September 19, 2024 in 12:25 Нина Шибанова

• created the text
• created the text: Vuozi 2024 on ilmoitettu Ven’al Perehen vuvvekse. Sanelen, mittuine oli perindölline karjalaine pereh. Muanruadajien elos meni perehis. Karjalan XIX vuozisuan lopus da XX vuozisuan allus, konzu vie elettih perindölöin mugah, oli olemas perehen kaksi luaduu – pieni da suuri. Pieneh pereheh kuuluttih ukko da akku naimattomien poijienke da miehel olemattomien tyttärienke libo ilmai heidy. Ga oli suurdugi perehty. Pieni pereh sai kazvua suurembakse, suurigi pereh toiči jagavui pienembikse. Karjalazien suurih perehih kuuluttih omahizien kolme-nelli polvie, kogo pereheh kuului 20-25 hengie. Suuren perehen rahvahil ei vältämättäh pidänyh eliä yhtes, ga hyö joukolleh piettih talovuttu da maksettih veroloi. Luadogan rannikol eläjil karjalazil oli oma taba – suuret perehet elettih yhten levon al, ga elot heil oldih joga pienel perehel omat. Sugulazet pyzyttih yhtes Omahizii lugiettih miehien puoles. Sanommo, tundiettu tiedomies Pertti Virtaranta sanoi, ezimerkikse, Vilho Jurinojua, kuduadu Akonlahten kyläs sanottih tuatan da died’oin jälgeläzenny – Sirkein Ontropaha Vasseleikse. Samah aigah hänen muaman kodikyläs händy sanottih Nihvon Natalien Vasseleikse – Nihvo-died’oin da Natalie-muaman poijakse. Karjalazien kul’tuuras tärgei merkičys oli omahizien yhtevyksien pidämizel da lujoittamizel. Omahizien joukkoh kuuluttih pereheh tulluotgi rahvas, sanommo, svajakat da “hengellizetgi” rodn’at – kuomat. Karjalan kieles oli omua sanua, kuduat merkittih omahizien yhtevyksii: sukukunta, heimo, omahiini, heimolaini, kanzoveh, heimokundu, rodukundu, suguheimo, rodn’u, lähioma, omahine, rodn’u. Kai tärgiet tapahtumat da eloksen muutokset oldih paginal perehes, konzu jogahizel oli valdu sanuo oma mieli. Sugulazet pyzyttih yhtes da piettih yhtevyksii sen perindön hyvyös, kuduan mugah käydih toine toizelluo pruazneikoin aigah. Karjalazil oli tavannu työndiä nuorii neidizii ativoh/ad’voih. Aijan aloh, konzu karjalazil pienettih perehet, sugu-termistögi kaideni. Ga nygöigi minun tiedämäh karjalazil ollah tärgiet suguyhtevykset, äijät minun paginkanzat sanottih sih nähte: “Karjalazii pidäy yhtes se, ku hyö, suomelazih verraten, säilytetäh kingielöi suguyhtevyksii”. Mies ei pie akkua pahoi Pravosluavizen uskon mugah perehes pidäy eliä rakkahuos, tirpajen da toizii arvostajen, taloin hyvyös huoldu pidäjen. Eläjes kai ripui sit, mittumat yhtevykset oldih perehes. Paiči sidä, perehen elaigah vaikutettih alovehelline da kul’tuurine omaluaduvus. Tietois on, ku suvemba, Ven’an toizis gubernielois, kus oldih vallas muaorjuon perindöt, naizii puaksuh perrettih, kazvattamizen vältämättömänny tavannu oli lapsien lyöndy. Ven’alazen taidoilijan, etnografan Ol’ga Sem’onovan-T’an-Šanskoin tarkastuksien mugah XIX vuozisuan lopus R’azanin gubernies naizii “lyvväh kepil, ufatkal, kengil, rengil da mil vai puuttuu – kulakoil da potkijen. Vejeltäh palmikkolois…” Ihan toizin oli karjalazis perehis. Arhangelin gubernien rahvahallizien opistoloin inspektoru Mihail Lomberg XX vuozisuan allus pani silmäle, ku “karjalaine mies ei mene suurekse naizen ies, ei pie akkua pahoi, ku tavalline ven’alaine”. Matkustelii Nikolai Kamkin sežo tarkasti, kui elettih ukko da akku Arhangelin gubernies: “Karjalazel naizel eliä miehel on parembi, migu ven’alazel. Ukon jyrky, paha, omavaldaine kosketus omah akkah on aniharvaine ilmivö. Hyvä sobu, luaskavu da ystävälline kosketus – moine luadu tavan mugah on ukon da akan keskes”. Opastai Ivan Ol’enev kirjutti, ku “karjalaine mies harvah lyöy omua akkua, kyzyy hänel nevvuo kaikis tärgielöis dielolois, puaksuh perehen den’gat ollah akan tagan”. Häi sellitti sovukkahan eloksen perehis sil, ku neidizet mendih miehele omas tahtos suvaijen omua ukkuo, “vägehes miehele pošti ei anneta”. “Lyydiläzis tekstois”, kuduat keräi Pertti Virtaranta, suau nähtä luaskovii sanoi, kudamii sanou ukko akale: “Kuldaine, šina hobedaine, šina l’induine, šina rod’uoine, kauniššilmäine, kauniškasaine minul l’uubittau, minun armastettau, hoi šina vessel’šilmäine, oi šina kaunukaine, vai ol’iiš šindai rozan šias[s - ?] ikkunal pidada da kat’t’šoda šinuipiäi”. Yhtelläh histourien tutkijan Lorina Repinan sanoin mugah, vastahmielespiendän idealas perehen elokses ei vältämättäh roinnuh yhtenarvožuon idealua. Muanruadajan perehen eloksen alustannu oli tietty alistandu suguu da igiä myöte. Perehen piälimäzenny oli ižändy – suvun vahnin mies, hänen poigu libo velli. Händy kuunneltih perehen kai rahvas. Emändän valdu (puaksuvimah se oli ižändän akku) oli vältämätöi naizih da lapsih nähte, sego naimattomih miehih nähte. Nevesky da muatušku Taloih tulluh nuori nevesky sanoi ukon muamua muatuškakse. Karjalazis perehis 1920-luvul vie oli perindönny, konzu nuori nevesky illoil kumardui muatuškale da buat’uškale jalgoih (erähis piirilöis kydylöile – ukon vellilöile) da kyzyi nostattua aijoi huondeksel. Huondeksel nuori naine tuaste kumardui jalgoih da vuotti ruaduo päiväkse. Paiči sidä tarkastettih nuoren inehmizen ruadoneroloi. Muatušku havačuttuu da huondesveron syödyy andoi neveskäle kebjien ruavon – kezriämizen, vien kandamizen da tostu tämänmostu. Vuvvennu 1884 Seesjärves eläjäs naizes suadih tieduo, ku nuorembi nevesky istutettih kuožalil kezriämäh. Iänelitkii Anastasija F’odorovna Nikiforova tuaste musteli: “Konzu menöy svuad’bu da enzimäzet yöt, svuad’burahvas mennäh kodih, kolmen päivän peräs venčale käydyy hyö lähtietäh kodih. Sinäpiän tuou muatušku pivon pelvastu: luaji pelvasloppu da kezriä niijet.” Moizii kerdomuksii puaksuh suau kuulta Ven’an pohjazil alovehil, kus uvves talois nuorel neveskäl sai ruadua vai sidä, midä käski muatušku. Ruadolois kerras nägyi nuoren mučoin nero, annettu ruado oli tietty da tarku, niilöi ruadajes nevesky tuttavui ukon pereheh da taboih, lujoitti muatuškan da neveskän välit. Ezimerkikse, yski perindö, kuduan vuoh neveskiä harjaitetah ruadohommih: “Konzu havačut huondeksel, pezet silmät, vai olis huondesveruo syömäh istavuo stolan tuakse, tuou muatušku jauhuo, jauhokomšazen: “Täs jauhot!” Iče i duumaiče, midä ruadua, kui pastua! A svuad’bua enne nevvottih, anna käit jauhos ollah... Tuou komšazen, panou: “Täs sinun elos! Voinnet eliä – elä!” Painat käit jauholoih, roittih käit jauhos, pyhkit net, sit istavut syömäh... On tietois perindö, konzu nevesky enzimästy kerdua koskou taiginastu, sit kattau taiginan piäpaikal libo käzipaikal, kuduan toi lahjakse muatuškale. Suures perehes, kuni emändänny oli muatušku, häi keitti syvvä, kačoi pienii lapsii. Karjalan Tiedokeskuksen arhiivas on ruokos kahtes karjalazes akas suaduu tieduo. Yksi oli Immalan kyliä 1867 vuottu, toine – Präkkilän hieruu 1902 vuottu. Hyö sanottih, ku perehele syömisty keitti muatušku. Nuoret emändät – neveskät kačottih kodielättilöi, kohendettih sobii, luajittih sidä, midä käskiettih perehen vahnembat, ruattih pellol. Miehet viettih puudu, heiniä, kohendettih da nostettih kodiloi, talovushuonuksii, luajittih ruadobrujii, astieloi da tostu tämänmostu.