Texts

Return to review | Return to list

Mitein rahvašta parennettih ennein vanhah? 1.

history

November 18, 2022 in 15:40 Нина Шибанова

created the text
created the text: Olen kyšellyn ihmisiltä, mitä ruattih, konša ken šattu kipeytymäh? Liäkärĳ ä kun ei ollun, nin konša mitäi kekšittih, kellä lienöy šiitä tullun apuo, kellä ei. Šiitä kun oli hoš mi vaiva, ka kyly še oli enšimmäini. Kylyh vietih ta šielä kylvetettih kipiehisie. Monet tietäjät piäššettih lukujen avulla, šuatettih puhuo ta lieventyä kipuo. Ket oltih jumalahiset, nin ei šuinkana ne haltĳ an voimua ečitty. Jumalua molittih koko joukolla. Luajittih murkinoita ta šiitä molitvat piettih, kun mi tauti oli. Näistä aseista äĳ än kerto muamoni Santra šekä monet muut kyläläiset. Eryähistä keinoista vois olla hyötyö nykysillä ihmisillä, toiset näytetäh melko kummallisilta. Ainaki kašvien parennušvoimašta olemma tietosat ta käytämmä niitä tarpehen tullešša. Niistä alotammaki listan. LIÄKKEITÄ LUONNOŠTA ŠUATIH Männyn kerkkyä piettih liäkkienä. Šitä kerättih kevyäsilla, konša še vašta alko kašvua. Kivissyškohtie kellä oli, nin männynkerkkä-vesi luajittih, niin kun vannan luatuh pantih ta šiinä issutettih, hauvottih. Kerkkävesi on oikein hyvä, konša on vereš, še on niin kun havuvesi, šitä voipi juuvva šiämehki. Enimmäkšeh rintatautiloih ta ryvitykših šitä juotih. Ta šamoin ni koivun n’uppuja. Kun tultih n’upulla vain ne koivun lehen alut, ei ni avautuo keritty, šilloin niitä kerättih liäkkiekši. Niistä n’upppuloista luajittih vieläi hauvevettä, šiinä issutettih. Elikkä konša oli kivissyškohta, nin šen piällä piettih, ripakkoh kiärittih ta kuumah veteh kaššettih. Toppa kun lienöy ollun tahi ryvityš, nin valkiekukkaista kanarvua savarittih čäinikkäh ta šitä juotih. Šiitä niise luajittih hauvevettä. Šanotah kyllä, jotta še on myrkyllini, ka kun oli keroni kipie, nin ennein šitä ihan juotavakši luajittih. Min verta lienöy pantu, ei šitä mahotointa tottaš. Ajotukšen piällä piettih rauvanlehtie. Kun lienöy huava tullun – moničči šattu, konša viikatehta liippait, liipatešša, eli muitein šattu leikkautumah käsi – nin šiih piti kušša. Verekšeh huavah muuta liäkettä ei ni panna, jotta še puhistuu ta šiitä lähtöy lĳ at. Mussikkua piettih vaččatautih, še on vaččatautih hyvä. A ken pyörtyn lienöy, nin pihlajanmarjua korvih pantih tai pihlajanmarjua šyötettih, pyörryntähiseh. Kun miula erähičči oli oikein ankiina. Ankiinašša olin jotta kaikki hirvie. Mie šatuin Vuonnisešta matkuamah šen ankiinani kera. Ponkalahteh tulin ta šiinä oli meilä vanha täti. Mie jo en ni paissa šuata. Šanou še täti-vainua Arhipiinalla, ottotytölläh: – Puaha merajuo ta šillä lykkyä tuolta tytöltä kaklua. Mitä lienöy ollun še meraju, kun merajuo mainittih. Niin ois ollun kun surkuččua, šen nävöistä še oli. Šitä še kuumenti ta šillä miula kaklua lykkäi. MUURAHAISTA PYYVVETTIH Kun oli kivissyškohtie, nin muurahaista käytih. Pullo muurahaiskekoh upotettih. Eiköhän liene vielä pantu šokerie, muurahaiset vet šokerie tykätäh. Muurahaista šotkeutu šiih pulloh. Myöhän panima Tollošša. Kun vielä täti-vainua eli šovan jälkeh, še käški, jotta upottuat suleikka muurahaiskekoh. Ihan puolillah mäni pullo muurahaista. Ta kiukuanšuuh piti panna, ei hyvin äkieh, konša oli jo vähäsen jähtyn. Ne šuli niin kun rašvakši. Hiän kun oli puun alla männyn ta šelkä oli šattautun, rikkautun. Muurahaisvejellä šillä piti lykätä hänen šelkyä, hieruo. Še helpotti. MUURAHAISKEVOŠŠA HAUVOTTIH Mie muissan oikein hyvin kun miun velli oli viluštun. Hänellä alko reumatismi, kun tukkimečäššä oli. Eihän šitä ennein ollun kuatanččoita eikä mitänä. Hänellä koko talven jalkoja oli kivistän, šormenpiän-šuurusie kipeitä tuli jalkoih ta niitä kaikki puhkuo alko. Šiitä kun tuli šieltä, oikein pahasista jo aštu. Ukkovainua kun nahkua parkičči, vielä rahvahallaki toko, nin meilä oli šuuret parkki-puiset, ne oltih počkie šuuremmat, niihe mäni monta miäryä. Nin šiihi puiseh tuotih ihan kokonaista muurahaiskekuo, muurahaisin’eh tai kekon’eh tai päivin’eh. Kait ne oli jo muurahaisetki liikkehellä, kevät kun oli. Kuumua vettä šiih kuattih ta jähytettih šen verran, jotta šiinä voipi istuo. Mie muistelen, jotta šillä vielä annettih viinuako vain konjakkieko lienöy, šiih počkah pannešša. Šiinä muurahaisien keralla issutettih. Lämpimäššä kylyššä še istu kyllä, kun mie kävin vielä kaččomah. Kuin pitälti lienöy ollun, mie en tietän. Ihan še istu monta tuntie. Oli kai šielä kaččoja, ei šuinki še yksinäh ollun. Nin še šielä niin pehmeni, jotta ei piäššyn šieltä omin varon’eh, ta korkiehan še puini oli, melkein metrie korkie. Šiitä šieltä noššettih poikeš ta valettih. Ka šillä pareni kačo ne jalat, mäni männeššäh ne kipiet, ei jiänyn jälkiekänä eikä šei jälešti valittan. Vieläi tunkivošša hauvottih. Nivelet konša kipeyhyttih, nin tunkivošša piettih. Eihän še ole tietyšti pal’l’ašta lantua, kun ennein tunkivoh pantih äĳ än turvehta ta havuo. Šinne šanottih kaivavan. Kaivettih ta šielä tunkivošša issutettih. Še kun tunkivo kevyällä palamah rupieu, še on oikein kuuma. Ennein kun vempelie luajittih, nin niitä pantih pehmenömäh tunkivoh, paremmin painuttih tunkivošša pitämisen jälkeh. Šielä kačo on kuumuš. Näkyyhän še kun alat šitä tunkivuo avata, nin kun šieltä höyry noušou, niin kun kylyn löyly. LAPŠIEN TAUTIJA Lapšilla hipienpuhaštajaini tuli kahen netälin piäštä šuannan jälkeh, tahi kuukaušiki mäni. Šanottih, jotta pitäy kyly lämmittyä šillä ta kylyh käyttyä joka päivä šen hipienpuhaštajaisen aikana, kuni parenou. Muamon pitäy vaikka šiäriluillah lämmittyä še kyly, elikkä vaikka värttinäh polttua ta šuaha lapši kylyh käyttyä. Lapši čypläsih mänöy, niin kun rupeh, vaivautuhan še. Šuutelukšie niise oli. Kun šanotah, ken on hyvä lapši, ta šemmoni šattuu käyjä, kumpani oikein kajehtiu, jotta še nyt on niin hyvä ta noin on hyvä. Nin šiitä lapši alkau kiämie okšentua, še ruoka tulou šieltä šemmosena tukkuna poikeš, niin kun kiäminä. Šanotah, jotta kiämie okšentau, nyt on lapši šuutelukšissa. Mie en tietän, mitein šuutelukšista piäššettih. Onhan še erähällä lapšella, jotta itköy öillä, ei ašetu. Konša yönitettäjä oli, nin šitä ajettih ympäri lauččojen ta stolan aluštoja koukun keralla ta pihalla šuaten ajettih. Tai koukku työnnettih jälkeh. Šiitä še itkĳ ä lapši pihalla vietih, ta vielä lapšen vuattiet ta kaikki šielä puisseltih, jotta nyt mänkäh itettäjä šinne. KIÄNMARJA Konša lašta vihai, näkyy še, kun poikalapšilla alko kivekšet männä šuuremmakše ta vejenvärisekše. A tyttölapšilla n’apua alko vihata, n’apa šuureni. Nin šiitä kiänmarjašta luajittih šyöjänvoĳ etta. Šanottih, jotta šiih pitäis olla kolmie yhekšyä kiänmarjua, ka ei šitä kaikičči ollun. Ta viinua ta muilua, ta mitä häneh ei liene toki vain pantu. Kolme päivyä šitä piti pityä niin. A kiänmarjat ne kun on oikein väkövät. Vaččatautih niitä vieläi niillähki šyötih, kellä vačašša vikua oli. Ne kun on karkiet muitein šyyvvä, nin pantih mussikan eli puolan šiämeh še marja ta šillä keinoin nieltih. Kiänmarja kašvau koškien ta jokien varšilla. Kun myö kävimä Pen’n’asen ojalla, nin šielä oli niitä kiänmarjan penšahie. Tai Piešunkissa šanottih olovan ta Livon-Köynähän varrella, Matin puolella niitä oli, ka vieläkö ollou.