| 238 |
Младописьменный вепсский
|
публицистические тексты |
|
Nina Zaiceva, Ulriikka Puura, Heini Karjalainen, Riho Grünthal.
ELDIA – oppindprojektan tegonsatuz
|
-
Kulugendlehtez ičeze nomeras painab nügüd’ tedoid, miččid sadihe ELDIA-prijektan abul, i nene tedod om oigetud vepsän kelen elon eläbzumižehe i pidendaha.
-
ELDIA oppib ühtes polespäi ühten kelen pagižijad, toižes polespäi tahtoib sada satusid, kudambid voib rindatada niiden keskes i otta radho toižiden äikeližiden gruppiden da kel’vähištoiden oppindaha Evropas da toižiš tahoiš.
-
Erasil kelil jo hätken oli literature da kelen školopenduz – nece vengrian da estin keled.
-
Nece vepsän kelen raport om üks’ ELDIA:n tegendopindoišpäi, miččišpäi tehtihe rindatuzraport, kudamb paindihe anglian kelel vodel 2013.
-
Edemba ELDIA-raportas om sanutud, miččid satusid om sadud vepsän kelen oloiš, pagižijoiden mel’pidoiš da tedoiš.
-
kodiš, radol, irdal, laukas;
- mittušt mel’t om vastusid andai vepsän i venän kelel pagižendas erasiden mehidenke i neniden keliden segoitamižes, mittušt mel’t om toižiš keliš;
- midä vastusid andai meletab vepsän kelen kävutandas ühthižkundan elos;
- kut vastusid andai kävutab lehtesid, radiod, TV, internetad, kirjoid, fil’moid i m.e., kirjutab-ik hän tekstoid (kirjeižid, päivkirjoid, SMS-vestid i m.e.
-
Vepsän kelen kävutand Mamankel’
ELDIA-anketan täht vastusid andajad valitihe muga, miše läz kaik (95%) el’gendanuižiba vepsän kel’t.
-
298 vastusid andajišpäi, 60% sanui vepsän kelen mamankeleks.
-
Vaiše ühten vepsän kelen lugeba mamankeleks 44 % i vaiše ühten venäkelen 39,6% vastusid andajišpäi.
-
Enamb 90% gruppas enamb 65 vot lugeba vaiše vepsän kelen mamankeleks.
-
Kelen sirdänd toižele sugupol’vele
Kelen sirdänd kanzas sugupol’vespäi toižehe om kaikid tärktemb tegend vähemištkelen kaičendan täht.
-
Ku vähemištkeližiden kanzoiden lapsed ei opekoi kel’t kodiš, ka linneb kelen vajehtuz kanzas enambišton kel’he.
-
Vepsän kelen kävutand väheneb kanzas teravas.
-
Ičearvostadud kelen maht
Voden 2010 üleižen Venäman rahvahan lugetišen mödhe läz 60% 5936:späi, ken sanui ičtaze vepsläižeks, todišti, miše pagižeb vepsän kelel.
-
Kelen kävutand erasiš elon oblastiš
Vepsän kel’t kävutadas paksumba ei-oficialižiš kosketusiš.
-
Vastusišpäi nägub, miše vepsän kelen kävutandad lugeba tärktan niiš elon poliš, miččiš sidä jo kävutadas.
-
Vastusid voib el’geta mugažo ninga, miše kelen kävutand officialižiš sijoiš, azjoiš om ani veraz, tundmatoi meletuz vepsläižile...
-
Necen voib el’geta muga, miše äjile vepsläižile om jüged meletada vepsän kelen kävutandas rados, sikš ku enamb koumandest palad vastusid andajišpäi ei andnu nenile küzundoile nimittušt vastust.
-
Anglian kelen tedo om ani tarbhaine radelos, muga sanuiba ned, ked andoiba vastusen küzundaha.
-
Vepsläižišpäi 127 mest ei andand vastest anglian kelen znamoičendas radelos.
-
Lopuišpäi vaiše erasil oli mel’pido, miše anglian kelen tedo om tarbhašt.
-
Venäkeližiš vastusid andajišpäi suremb grupp arvosti anglian kelen znamoičendad kut elos, muga i radbiržal.
-
38,5% ei voind sanuda, om-ik vepsän kelen kehitoitand tarbhašt.
-
Mi korktemba oli opendanus vastusid andai, se tarbhaižembaks hän pidi vepsän kelen kehitoitandad.
-
Kelen kävutandan tugi i kel’dänd
Vepsläižil vastusid andajil küzutihe, oli-ik heiden kazvatajile kel’tud kävutada vepsän kel’t lapsidenke.
-
Vepsläižiden kazvatajišpäi koumanz’ pala (75,3%) tugezi lapsid, abuti lapsile vepsän kelen kävutandas.
-
No erased vastusid andajad ičeze lapsile ei abutanugoi vepsän kelen kävutandas: 59,5% sanui, miše hö ei pangoi väged kävutamha i opendamha lapsid pagišta vepsäks.
-
Hö lugeba, miše kelen opendamine i kävutand telustab lapsele hüvin teta venäkel’t, hot’ nügüdläižen oppindtön mödhe nece ei ole muga, ühtel aigal kahten kelen opendamine abutab lapsele kehitoittas.
-
Sida vasthapäi – i nece om tärged – venäkeline rindatuzgrupp sanui pozitivižesti vepsän kelen opendamižes.
-
Konz küutihe, om-ik vepsän kelen opendamine vepsläižile lapsile tärged, 70% meletiba, miše om.
-
80% sanui, miše karjalan kelen opendamine mugažo om tärged.
-
Konz vastusid andajid pakitihe meletada i sanuda vepsän kelen tulijas aigas, äjad kacuiba neche pessimistišesti.
-
Zakonoiden tegend
ELDIA-küzundoil tahtoitihe sel’genzoitta mugažo, tedaba-ik vepsän kelel pagižijad i venäkeline rindatuzgrupp kelid koskijoid zakonoid i voib-ik kelen kävutandad reguliruida zakonoiden abul.
-
No erased, ked tedaba zakonad, sanuba, miše kävutandas zakonoil ei ole znamoičendad, ned vähä midä tehtas vepsän kelen olon paremboituses.
-
Ližaks läz 40% ei tetud hüvin, vastustaba-ik Venäman zakonad kelen kävutandad.
-
Venälaižes rindatuzgruppas enamb pol’t ei tedand, tugedab-ik vepsän kel’t hot’ üks’ zakon, i läz pol’ ei voind sanuda, om-ik zakonoid, miččed kel’däba vepsän kelen kävutandad.
-
Venälaižišpäi vastusid andajišpäi suremb pala (66%) ei tedand, om-ik vepsän kelen opendamišt koskijoid zakonoid.
-
Openduz
Aigemba 1900-voz’sadal vepsän kel’t opetihe kodiš, oficialižel openduzsistemal ei olend znamoičendad kelen opendamižes.
-
Školan painastuz vepsän kelen kävutandaha oli enamb negativine, kut aigemba oli sanutud.
-
Vepsän kelen opendust ei olend, vaiše 1930-vozil ani lühüdan aigan vepsän kel’ oli školiš, i jäl’ges 1990-vozil sidä udes zavottihe opeta školas.
-
Norembas igägruppas oli mugažo niid, kel oliba ei süväd, a vaiše pindaližed kelen tedod.
-
Sikš ku kelen opendamine kodiš oli kävutadud lujas harvoin, opendusen rol’ vepsän kelen revitalizacijan, udessündutamižen polespäi om tehnus tärktembaks.
-
Vepsän kelen elonvägibarometr
Neciš palas lühüdašti ezitadas barometr, mitte ozutab vepsän kelen olod.
-
ELDIA tahtoib panda homaičusehe, miše barometr ei ozuta vepsän kelen situacijad.
-
Barometraspäi voib nägištada, miše ELDIA-analizan mödhe vepsän kelen olod kaikiš oppindaha valitud oblastiš oma vähemba kaht.
-
Nece znamoičeb, miše vepsän kelen situacijas kel’vajehtand om jo sirdnus edahaks.
-
Kelen satused’-znam sai vähemb kaikid lugud völ sikš, miše vepsän kel’t ei kävutagoi kut openduzkel’t školas, mugažo ei opekoi toižin, vepsänkelišt mediad om vähän i sidä ei kävutagoi muga äjan.
-
Ühthevedo
ELDIA-oppindan tärktemban satusen om sadud uded tedod zakonazjoiš, medias i sen kävutandas, mugažo vepsän kelen kävutandas.
-
Vepsläižed kacuba ičeze kel’he i sel pagižijoihe pozitivišesti, no suremb pala ei usko, miše vepsän kelen olod parembzuba tulijas aigas.
-
Nevondad
Nene nevondad om anttud vepsän kelen oloiden oppindan satusiden pohjal.
-
Nügüd’aigan oloiden analiz i satused, kudambad om sadud ELDIA-projektan tehtes, andaba tedod, midä tarbiž tehta vepsän kelen tugemižes i kaičemižes.
-
Anttud nevondad ozutaba sidä, midä pidab tehta vepsän kelen pagižendan tugemižes i hargnemižes nügüd’aigaližes elos.
-
Tarbiž otta homaičusehe, miše anttud lugetiž vaiše nevob tegendad i tomotab tugeda vepsän kelen kävutandad pit’käks aigaks, neniden tegoiden rahoituses, dengoiden tugeduses tägä ei linne paginad.
-
Vepsän kelen opendamižen tugi
1.
-
Pidab tarkemba kacta vepsän kelen opendusehe penile lapsile.
-
Vepsän kelen openduz zavodihe Piterin agjan školiš.
-
Vepsän kelen openduz laps’aigas mäneškandeb paremba, ku linneb tehtud opendajiden openduz.
-
Vepsän kelen kävutandan tugi
6.
-
Ühthižed tegod abutaba opeta kel’t i ozutaba kelen uzid formid.
-
Norišton kul’tur, ozutesikš muzik, vändod, fil’mad vepsän kelel oma tärktad kelen kul’turižen elon täht.
-
Vepsän kelen kursad Internetas aigvoččiden täht voiba kehitoitta ühtnikoiden pagižendmahtoid.
-
Vepsän kelen oloiden vahvištand
10.
-
Radiopaginad i muzik vepsän kelel voiba tehta levembaks kelen audioavaruden.
-
Kut elektronižed, muga i paindud lehtištod abutaba levitada kelen kävutandan uzid oblastid, miččed eläškandeba nügüd’aigaližes lidnaližes ümbrištos.
-
TV, radio i lugendlehtesed andaba uzid voimusid kelen kävutandas pagižijoiden täht.
-
Todesižed tedod kelen i zakonoiden oloiš tariž antta TV:s, radios i lehtesiš sel’ktas formas.
-
Karjalan i vepsän keliden socialine rol’ lendab arvostandad nenihe kelihe i erižiden pagižijoiden kelen ičetundmusehe.
-
Mugomad temad, kut ristituiden, kanzoiden gruppiden äikeližuz’, kelen udessündutamine, kelen sirdänd i lapsiden kel’openduz, oma lujas tärktad temad.
-
TV:l, radiol i lehtesil om sur’ vastusenpidänd kelen sirdändan i kaičendan tuges.
-
Lugijoid kuctas uziden temoiden ecmaha, mi abutab kelen kaičendale.
|
| 239 |
Младописьменный вепсский
|
публицистические тексты |
|
Marina Ginijatullina.
Puhuda ühthe hil’heVepsän kul’tursebrale – 25 vot
|
-
Niiden keskes oliba Karjalan tedoakademijan Kelen, literaturan da istorijan institutan päradnikad Zinaida Strogal’ščikova da Nina Zaiceva, Petroskoin universitetan docent Maria Mullonen, Šoutjärven muzejan radnikad Rürik Lonin da Aleksandr Maksimov, kirjutai Anatolii Petuhov Vologdaspäi, Šoutjärven školan pämez’ Roza Maksimova i toižed.
-
Vepsän kul’tursebr ičeze radon augotišes om tehnu mugoižid päprioritetoid, kut kul’turan, kirjamišton i kelen udessündutand, kus päsijal om olnu škol, tugen ecind, ezmäi kaiked vepsän rahvahan etnižiden elotahoiden täht; erazvuiččiden zakonoiden kävutand, miččed abutaižibaba kaita vepsän rahvahan kel’t i kul’turad.
-
Tahtoižin johtutada, miččid znamasižid da tarbhaižid azjoid Vepsän kul’tursebr tegi kahteskümnes vides vodes ičeze rahvahan da kelen hüvüdeks.
-
Kezakus Šoutjärves Vepsän kul’tursebr tegi ezmäižed vepsän kelen opendajiden kursad, miččid vediba kul’tursebran ühtnikad.
-
Petroskoin universitetas tehtihe karjalan da vepsän keliden kafedr, kudamban pohjal ühtes suomen kelen da literaturan kafedranke vodel 1994 tehtihe Baltianmeren suomalaižiden keliden da kul’turan fakul’tet.
-
Neciš vodespäi zavottihe tehta vepsän kelen tedajiden konkursoid.
-
1999–2003 – nenil vozil Barenc-regionan grantoiden abul tehtihe Vepsläine kantele-, Kalagen kel’peza-, Vepsän kelen tundijoiden kanzkonkursad-, Parahim lehtmehen kirjutuzto vepsän kelel vai venän kelel vepsläižiden polhe-, Vepsläižen rahvahan sädon omblemižen udessündutand-, Vepsän kelen nedal’-projektad, kus organizatoroin oli Vepsän kul’tursebr.
-
Vepsänma” vepsänkeližiden runoidenke, lapsiden ”Kalevala” (vepsäks kändi Nina Zaiceva), ”Vepsänman sarnad”, miččid kerazi Elias Lönnrot XIX voz’sadal, udes paindihe Elias Lönnrotan dissertacii vepsän kelen polhe.
-
Kändmižrad oli äjiden vepsän kelen tundijoiden satuz (radgruppan ohjandajan i pohjtekstan kändajan oli filolgijan tedodoktor Nina Zaiceva).
-
päivil Petroskoiš mäni regionankeskeine Vepsläižed – Venäman igähine vähäluguine rahvaz: kaičendan da kehitoitandan perspektivad-tedokonferencii, kuna tuli vepsän kelen, istorijan da kul’turan tedomehid, ohjandajid da specialistoid Karjalaspai, Piterišpäi, Piterin da Vologdan agjoišpäi, adivoid Suomespäi da Norvegiaspäi.
-
Vidlas oli tehtud seminar, miččel pagištihe kel’lageriden satusiš da vepsän kelen opendamižen problemoiš.
-
Šokšun školas da Kalagen päivkodiš zavottihe vepsän kelen opendamine.
|
